Introductie blokgewichten
Loden gewichten
Deze website probeert een overzicht te geven van in Nederland en België GEIJKTE loden gewichten, sinds ca. de 14e eeuw. Hoewel er in sommige steden al sprake is van het ijken van maten en gewichten in de 13e eeuw, hoefde dit nog niet te betekenen dat er ook een ijkmerk werd afgeslagen. Een ijkmerk had een beperkte geldigheids- en gebruiksduur en het komt vaak voor dat het niet of slechts globaal te dateren is. Samen met de voormetrieke tinnen inhoudsmaten zijn loden gewichten een goede bron voor de ijkmerken van een plaats of streek.
Ongeijkte loden gewichten worden ook veel gevonden. IJking was slechts verplicht voor gewichten die werden gebruikt voor het afwegen van goederen aan de klant.
Lood als materiaal voor het maken van gewichten was in onze streken al sinds de Romeinse tijd in gebruik. Het metaal heeft een lage smelttemperatuur en is gemakkelijk te gieten. Aan de gietvormen worden geen al te hoge eisen gesteld. Geregeld werden hiervoor b.v. kommetjes van afgedankte sluitgewichten gebruikt.
De gebruikelijke gewichtseenheid voor gewichten was het pond (en in de late middeleeuwen het 'mark', dat is een half pond). De metrieke waarde hiervan (hoeveel gram weegt een pond?) verschilde vaak per stad en streek. Voor kleinere eenheden werd het pond steeds gehalveerd, waarbij 1/32 pond een 'lood' werd genoemd. De kleinste loden gewichten die werden gevonden (uit Den Bosch) zijn 1/8 lood zwaar, dat is bijna 2 gram! Tot hoe ver een pond werd opgedeeld, verschilt overigens per stad en streek. Van de vroege loden gewichten op basis van het 'mark' zijn overigens ook exemplaren van 1/3 en 2/3 mark bekend.
Op deze website worden alleen loden gewichten getoond, die zijn gebruikt in de reguliere handel. Loden muntgewichten worden hier niet opgenomen, evenals de zogenaamde loodkopgewichten die bestaan uit een ijzeren romp + handvat, met een loden kraag om het handvat voor het opschrift en de ijkmerken. In bepaalde streken van het land worden helemaal geen loden gewichten gevonden. In de provincie Overijssel werden b.v. latoenkoperen gewichten gebruikt: een roodkoperen mantel met een loden kern; deze worden WEL op deze website opgenomen.
Over het algemeen zijn loden gewichten van 2 pond en zwaarder van een opschrift voorzien (in strepen). Kleinere loden gewichten hebben meestal geen opschrift. Aan de hand van de reeks gewichten die je als koopman ter beschikking stond, kon je wel opmaken welk exemplaar je nodig had bij het wegen. Overigens werden goederen verkocht in bepaalde eenheden (b.v. 1 lood, of 1/4 pond) en was er geen sprake van het precies uitwegen van een onbekende hoeveelheid goederen, met de ter beschikking staande gewichten. Tiendelige breuken en prijsbepaling van elke gewenste hoeveelheid was toen nog niet gebruikelijk.
De zwaarste loden gewichten, waarvan sprake is in de archieven, wogen soms wel 50 of 100 pond. Deze gewichten zullen wel voorzien zijn geweest van een (beweegbare) ring om ze te verplaatsen. Dergelijke 'zware jongens' zijn zeer zeldzaam: ze zijn bijna allemaal hergebruikt want ze konden nauwelijks zoekraken. Recycling is van alle tijden.
De kleinere loden gewichten konden gemakkelijker wegraken en daarmee in het vuil belanden, om eeuwen later weer opgepiept te worden met een metaaldetector of tevoorschijn te komen tijdens het rooien van landbouwgewassen.
Omdat loden gewichten al langere tijd verboden waren, zijn ze ook nauwelijks boven de grond bewaard gebleven. Tot in de jaren '70 van de 20e eeuw werden ze als zeer zeldzaam bestempeld maar sinds de metaaldetector in zwang raakte, is hun aantal sterk toegenomen.
Door de aard van het metaal, vervormden loden gewichten gemakkelijk tijdens het gebruik en krulden de randen om. Loden gewichten met mooie ijkmerken zijn zeker het verzamelen waard, maar vaak zijn dergelijke gewichten te zwaar beschadigd door het gebruik en/of hun langere aanwezigheid in de grond. Ook de moderne wijze van grondbewerking, met name in bloembollenstreken, is funest voor loden gewichten.
In 1820 werd in Nederland (en eerder al in België) het metrieke stelsel ingevoerd, op basis van meter, kilogram en liter. Loden gewichten werden vanaf dat jaar totaal verboden. Sommige plaatsen en streken hadden de loden gewichten echter al eerder afgeschaft, b.v. Amsterdam in 1600 en Groningen in 1701 en 1731. Het maakt loden gewichten uit dergelijke plaatsen zeldzamer.
Loden gewichten zijn een dankbaar verzamelgebied: over een periode van vele honderden jaren zijn er misschien wel miljoenen gemaakt. Op b.v. een eiland als Texel werden in het jaar 1733 alleen al enkele honderden gewichten geijkt (vermoedelijk van lood), zie http://home.hccnet.nl/mwk/ijklijst.html . Loden gewichten hadden vaak niet zo'n lange levensduur. Bij afkeuring werd het ijkmerk kapot geslagen en als je een nieuwe gewicht nodig had leverde je het oude exemplaar in bij de loodgieter...
Het materiaal op deze website is afkomstig uit eigen collectie, maar ook derden hebben beeldmateriaal en gegevens bijgedragen. Aanvullingen en correcties zijn van harte welkom. Dit initiatief verdient zeker steun!
R.J. Holtman 12-12-2010